भारतीय चुनाव प्रणालीमा क्रान्तिकारी सुधार गर्ने, १०औँ (पूर्व )प्रमुख निर्वाचनआयुक्त, सन् १९९६मा म्याग्सेसे पुरस्कारबाट पुरस्कृत टि.एन. शेषन (१९३२–२०१९) कार्यकालमा निर्वाचन सुधारमा उनको योगदान कस्तो रह्यो भने केहीले ‘भारतमा स्वतन्त्र र निष्पक्ष निर्वाचन युगको अन्त्य’ भएकोसम्म टिप्पणी गरे। उनीदेखि प्रधानमन्त्री नै डराउँथे । निर्वाचन पद्धति र प्रक्रियामा आमूल सुधार गरी, धाँधली गरेर निर्वाचित हुन पल्केका देशका भ्रष्ट नेताहरूको यिनले दोहोलो काडे ।
शेषनले के सिद्ध गरे भने निष्पक्ष र निडर प्रमुख आयुक्त छ भने जुनसुकै विपरीत परिस्थितिमा आफ्नो संवैधानिक दायित्व निर्वाह गरी इमानदार र प्रतिष्ठाका साथ परिणाम दिन सकिन्छ । शेषनको नेपालप्रतिको धारणा निकै सकारात्मक थियो, साथै निर्वाचन सुधारका लागि नेपाललाई हरसम्भव सहयोग गर्न तत्पर रहेका थिए ।

केरलाको पालकाडमा जन्मिएका, भौतिकशास्त्र (फिजिक्स्) का स्नातक शेषन सन् १९५५ मा भारतीय प्रशासनिक सेवामा प्रवेश गरेका र तत्कालीन प्रधानमन्त्री राजीव गान्धीको क्याबिनेट सचिवको पदमा रही सेवानिवृत्त भएपछि योजना आयोगका आयुक्तमा नियुक्त भए ।
चन्द्रशेखरको प्रधानमन्त्री कालमा उनी प्रमुख निर्वाचन आयुक्त भए । भारतीय संविधानमा निर्वाचन आयोगमा प्रमुख आयुक्तलगायत अन्य आयुक्त रहने व्यवस्था छ । तर, शेषन प्रमुख आयुक्त रहँदासम्म अन्य आयुक्तमा एकजना मात्रै रहँदै आए ।
शेषनभन्दा पूर्व भारतको आमनिर्वाचन र अन्य निर्वाचनमा ठूलो संख्यामा मानवीय क्षति हुन्थ्यो । उत्तिकै सरकारको सम्पत्तिको क्षति हुन्थ्यो । निर्वाचन जसरी भए पनि जित्नुपर्छ भन्ने मानसिकताका साथ उम्मेदवार निर्वाचनमा होमिन्थे । शक्तिको भरमा मतदान केन्द्र कब्जा गर्नु सामान्य थियो ।
शेषनले पूर्व सक्रियता देखाएर मतदान कार्य बिथोल्ने सम्भावित शक्तिलाई नियन्त्रणमा लिन थाले । नामी गुन्डा र बदमासलाई थुनामा राख्न थाले । कुन उम्मेदवारले कति रकम खर्च गर्छ, त्यसको अनुगमनका लागि शेषनले प्रत्येक क्षेत्रमा अनुगमनकर्ता खटाउने गरेका थिए । परिणामस्वरूप मतदान केन्द्रमा गुण्डागर्दी र कब्जा निकै कम भयो ।
उनलाई एक पत्रकारले सोधे, “तपाईँ जतिबेला पनि ह्विपको प्रयोग किन गर्न चाहनुहुन्छ ?”
जवाफमा उनले उपरोक्त भनाई व्यक्त गरेका थिए, “म त्यही गरिरहेको छु, जो कानुन मबाट गराउन चाहन्छ; त्योभन्दा न कम न बढी । यदि तपाईँलाई कानुन मन परेको छैन भने त्यसलाई बदलिदिनुहोस् । तर जबसम्म कानुन छ, तबसम्म त्यो कानुन ध्वस्त हुन म दिनेछैन ।”
निर्वाचन खर्चको सीमा उल्लंघन नहोस् भन्ने अभिप्रायले उनले उम्मेदवारी दिने वेला उम्मेदवारको नारा जुलुसका तस्बिर खिच्न लगाए । यस्ता कदमबाट शेषनले आफ्नो अविस्मरणीय छाप भारतमा मात्र होइन, दक्षिण एसियामा र अन्य मुलुकमा समेत छाडे । उनले राष्ट्रपति पदमा समेत उम्मेदवारी दिए । टिभी कार्यक्रम चलाए ।
तर, जीवनको उत्तरार्द्धमा अध्यात्मतिर लागे । उनको इच्छाअनुसार अध्यात्मको प्रचार गर्न एउटा गुठी खडा गरिएको छ । ०७६ कार्तिकमा उनको निधन भयो ।

( टिएन शेषन : एक अद्भुत व्यक्तित्व शीर्षकमा पूर्वनिर्वाचन आयुक्त प्रा. वीरेन्द्रप्रसाद मिश्रको लेख- मूख्य स्रोत; नयाँ पत्रिका दैनिक २०७६ मङ्सिर १७ मंगलबार )
( चन्द्रमणि गौतमको फेसबुकबाट साभार )