· 


सामन्ती राज्य समूहको उदय :
नेपाली समाजको इतिहासले सन् १७६९ मा एक मोड लिएको छ । त्यो मोड हो– विभिन्न इलाकीय सामन्ती राज्यहरूको समाप्ति र एक केन्द्रीय सामन्ती शासनको सूत्रपात । यसभन्दा पहिले नेपाल चार राज्य–समुहमा विभक्त थियो । पहिलो, काठमाडौँ उपत्यकाका ती राज्य समूह, जो प्राचीन कालदेखि नेपालको नामले प्रसिद्ध भएर आए, दोस्रो, मध्य–पश्चिम नेपाल अर्थात गण्डकी प्रदेशमा पाल्पा तथा लमजुङ् अन्तर्गतका चौबीस राज्यको समूह, तेस्रो पश्चिम नेपाल अर्थात कर्णाली प्रदेशमा हुम्ला–जुम्ला राज्यका अन्तर्गत रहेका बाइसे राज्यको समूह र चौथो, पूर्वी नेपाल अर्थात कोशी प्रदेशमा मोरङ राज्यको अधीनमा रहेका एघार किराती कबिला गणतन्त्रीय राज्य–समूह ।
हाम्रो समाजमा सामन्तवादको बाहुल्य दुईहजार वर्षभन्दा पहिलेदेखि चल्दै आइरहेको छ । समाज विकासका क्रममा आदिम गणतन्त्रीय कबिला समाजको ह्रासका क्रममा नै नेपालको विभिन्न इलाकामा सामन्ती समाजको आपसी संघर्षका क्रममा कर्णाली, गण्डकी, वागमती तथा कोशी प्रदेशमा विभिन्न सामन्ती राज्य–समूहहरूको उदय हुन गयो । यी सामन्ती राज्य–समूहको उदय पनि एकै दिनमा भएन । यसको एक लामो ऐतिहासिक प्रक्रिया छ ।
नेपालमा मातृसत्तात्मक समाजको अस्त र पितृसत्तात्मक समाजको उदयपछि काठमाडौँ उपत्यकामा टोले तथा ग्रामीण राजा र पश्चिममा भुरेटाकुरे पितृसत्तात्मक इलाकीय सामाजिक इकाईहरू मानिए र तिनको ठाउँ बाइसे,चौबीसे राज्य–समूहले लिए । पूर्व लिम्बुवानतिर सामन्ती राज्यको अन्तर्गत एकत्रित भएका एघार राज्य–समूहहरूले सामन्ती स्वरुपको साटो कबिला गणतन्त्रीय समाजको गुणलाई बढी मात्रामा कायम गरेका थिए । यहाँ हामीलाई यो स्पष्ट हुनुपर्छ कि काठमाडौँ उपत्यकाका तीन र पश्चिमका बाइसे, चौबीसे राज्य–समूहको उदयभन्दा पहिलेका भुरेटाकुरे तथा टोले र ग्रामीण राज्य भन्ने– जो आज देशको जनजिब्रोमा छन्, तिनीहरू वास्तबमा सामन्ती राज्य नभई पितृसत्तात्मक इलाकीय सामाजिक इकाईमात्र हुन् । यिनै इकाई पछि गई सामन्ती राज्य–समूहमा परिणत भए ।
केन्द्रीय सामन्ती सत्ताको उदय :
मानदेव प्रथमको पालाबाट एक केन्द्रीय सामन्ती सत्ता कायम गर्ने प्रक्रिया सक्रिय रुपमा चालू भएको हो । त्यसको पराकाष्ठा गोर्खाको सामन्ती सरदार पृथ्वीनारायण शाहको नेतृत्वमा सन् १७४३ मा नुवाकोटको हमलाबाट सुरू भई सन् १७६९ मा काठमाडौँ उपत्यकाको विजयपछि अन्य राज्यको साँध मासी आजको साँध कायम गर्न अर्को पूरा ४५ वर्ष लाग्यो ।

आजको साँध पूर्वमा मेची, पश्चिममा महाकाली, उत्तरमा रसुवा र दक्षिणमा रक्सौल हुनआएको छ । आजको यो साँध कायम गर्नको निम्ति नेपालमा सबै गरी ७१ वर्षको संघर्ष भएको छ । यस संघर्षलाई हामीले विभिन्न राजा र रजौटा अथवा सामन्ती सरदार बीचको संघर्षका रुपमा मात्र लिनु जसरी आजसम्मका इतिहासकारले पेश गर्छन् गलत हुनेछ । यसको निम्ति हामीले त्यसबखतको वास्तबिक सामाजिक स्थितिको खोजी गर्नुपर्दछ । अनि हामीले वास्तविक रुपमा समाज विकासमा जनताद्वारा खेलिएको भूमिका पत्ता लगाउन सक्छौँ । जनआन्दोलनको वास्तविक इतिहास त्यही हो ।
चार राज्य–समूहमध्ये सबभन्दा पहिले काठमाडौँ उपत्यकामा व्यक्तिगत सम्पत्तिको उत्पत्ति हुनगयो । बन्दब्यापारको केन्द्र त्यहीँ भयो । सामन्ती राजतन्त्रको विकास पनि त्यहीँ भयो। त्यसको असर पछि क्रमशः पश्चिम नेपालमा पनि फैलिन थाल्यो । तेह्रौं शताब्दीसम्ममा पश्चिममा पनि कबिला समाजको ह्रास भई राजतन्त्रको विकास भयो । अठारौँ शताब्दीतिर आई त्यस इलाकामा पनि जमिनमा व्यक्तिगत सम्पत्ति देखिनुका साथै चीन र भारतसँग बन्दब्यापार गरी लाभान्वित हुने एक वर्ग देखिन लाग्यो । पूर्व नेपालमा किराती कबिला समाजमा व्यापारका केन्द्रहरू देखिए तापनि जमिनमा व्यक्तिगत सम्पत्ति उतिसाह्रो रुपमा देखापर्न आएको थिएन । अठारौँ शताब्दीको पूर्वार्द्ध कालसम्ममा अर्थात पृथ्वीनारायण शाहको नुवाकोट हमलाको समयसम्ममा नेपालका चार राज्य–समूहमा एकातिर विभिन्न इलाकीय राजतन्त्र भाईभारदार तथा सरदारसहित देखापर्छन् भने अर्कोतिर साहू–महाजन, व्यापारीका साथै उद्योगपति, विभिन्न तहकका किसान, मजदुर तथा मध्यमवर्गीय जनता ।
यस्तो सामाजिक स्थितिमा नेपालमा इलाकीय रुपमा सामन्ती राजारजौटा तथा सरदारहरूका राज्यको बीचमा आपसी प्रतिष्पर्धाको निम्ति हुने संघर्षले गर्दा देशको उद्योग, बन्दव्यापार, खेतीपाती आदिलाई नोक्सान पुगेको हुनाले त्यसबखतको इलाकीय सामन्ती राज्यको व्यवस्थाबाट नेपालका विभिन्न इलाकीय राज्यमा विभक्त भई बसेका भूमिपति, बन्दव्यापारी, विभिन्न तहका किसान तथा मध्यमवर्गीय जनता असन्तुष्ट थिए । उनीहरूले उक्त व्यवस्थाबिरूद्ध विभिन्न आलोचना गरी आन्दोलनको सूत्रपात गरे । उनीहरू चाहन्थे, विभिन्न इलाकीय सामन्ती राज्यको सट्टा एक केन्द्रीय सामन्ती राज्यसत्ताको स्थापना होस्, जसले देशमा शान्ति व्यवस्था कायम गर्न सकोस् र उद्योग, बन्दव्यापार, खेतीपाती फलोस्–फूलोस् ।
पृथ्वीनारायण शाहलाई जसैजसै एकपछि अर्को राज्य जिती साँध मास्न सफलता मिल्दै गयो,उसैउसै उनलाई उक्त वर्गहरूको सहयोग समर्थन प्राप्त हुँदै गयो । एकहत्तर वर्ष लामो संघर्ष मूख्य दुई विरोधी शक्ति– (१) इलाकीय सामन्ती व्यवस्थामा आफ्नो स्वार्थको रक्षा देख्ने इलाकीय राज्य तथा तिनका समर्थक र (२) इलाकीय साँध मासी केन्द्रीय सामन्ती राज्यसत्ता कायम हुँदा लाभान्वित हुने विभिन्न वर्ग तथा जनसमुदायहरूको बीचमा संघर्ष थियो । यस्ता संघर्षहरू, अन्य देशको इतिहासमा पनि पाइन्छन् । जस्तो बेलायतको इतिहासमा ‘वार अफ् दी एजेज्’ । त्यस युद्धमा जसरी हेनरीलाई त्यस समयका सबै प्रगतिशील वर्गले समर्थन गरे, त्यसरी नै नेपालमा पृथ्वीनारायण शाहलाई नेपालका प्रगतिशील तत्वहरूले समर्थन गरे ।
यसको अतिरिक्त अर्को एउटा अन्तर्राष्ट्रिय कारण पनि छ, जसले नेपालको एकीकरणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो । त्यसताक अँग्रेजी साम्राज्यवादले नेपाल–चीन बीचको व्यापारमा आँखा गाडेको थियो । भारतवर्षमा आफ्नो कब्जा जमाउनुको साथै अँग्रेजी साम्राज्यवाद नेपाललाई अधीन गर्न चाहन्थ्यो । नेपाली उद्योगी र बन्दव्यापारीहरूको स्वार्थमा यसरी ठूलो आँच उत्पन्न भएपछि एक केन्द्रीय राज्यसत्ता निर्माण उनीहरूको निम्ति अति आवश्यक भएको थियो, जसबाट नेपालको बन्दव्यापारको स्वार्थ रक्षा हुन सकोस् ।
 नेपालमा यसरी एकहत्तर वर्षको लामो संघर्षको दौरानमा इलाकीय सामन्ती राज्यको साँध मासिई एक केन्द्रीय सामन्ती राज्यसत्ताको स्थापना भएपछि विभिन्न सामन्ती सरदारहरूले आफ्नो निहित स्वार्थको निम्ति एक इलाकाका शोषित जनतालाई अर्को इलाकाका शोषित जनताको बिरूद्ध उक्साई युद्ध गर्ने स्थिति समाप्त भयो । यसले गर्दा नेपालको राष्ट्रिय बजार बढ्न थाल्यो ।
पृथ्वीनारायण शाहले यसै अनुरुपको औद्योगिक र बन्दव्यापारको नीति पनि अपनाए । उनको नीति थियो– प्रजा मोटा भया दर्बार बलियो हुन्छ, राजाका भण्डार भन्याका रैतानहरू हुन् । यसको मतलब जनताको शोषणमा वृद्धि गरेर नै शाही परिवार र सामन्ती भाइभारदार मोटाउन सक्छन् भन्ने हुन्छ ।
__________________
‘पुष्पलाल : छानिएका रचनाहरू’ भाग १, पृ. १५६–१५९ बाट
( चन्द्रमणि गौतमको फेसबुकबाट साभार )